(ሕይወት ከተማ)
ላሊበላን ሄደው ሲጎበኙ የተለያዩ ስሜቶች ይፈራረቃሉ። የመጀመሪያ ጊዜ ከሆነ “እንዴት እስከዛሬ ሳላየው ቀረሁ?” የሚል የቁጭት ስሜት፣ ከዚህ በፊት አይተውት ከሆነ ደግሞ “እንዴትስ ድጋሚ እያየሁት እንደ አዲስ ያስደንቀኛል?!” የሚል የመደመም ስሜት። እኔም በየተራ ሁለቱ ስሜቶች በተለያየ ጊዜ ተሰምተውኛል።
በአሁኑ ጊዜ ላሊበላ የሚጎበኘው እንደድሮው በከብት ጀርባ ተጭኖ፣ ሲመሽም ባስጠጋ ጎጆ ታድሮ፣ ወራትንም ፈጅቶ አይደለም። አውሮፕላኑ ከአዲስ አበባ አንስቶ ሰአት ሳይሞላ ላስታ አንከብክቦ ያደርሳል። ባለታክሲውም በግማሽ ሰዓት ወደ ቱሪስት መናኸሪያዋ ላሊበላ ከተማ ገስግሶ ያወርዳል። ሆቴሎችም እንደአሸን ናቸው። ‘ቤተክርስቲያኖቹ በየት ናቸው’ ተብሎ ቢጠየቅም ከሕጻን እስከ አዋቂ መንገድ ያሳያል።
ከከተማው እምብርት በስተምዕራብ ዳገቱን ወጥተው ሲጨርሱ የዩኔስኮ ድንኳን በሩቁ ይታያል። ድንኳኑ ባይኖር ቤተ ክርስቲያኖቹን በሩቅ መለየት የሚከብድ ይመስለኛል። አንዴ ግን አጠገቡ ከደረሱ በኋላ የሚታየው የቤተክርስቲያናቱ ግዙፍነትና የራሳችን ትንሽነት ብቻ ነው።
ላሊበላ በዓለማችን ካሉት አስደናቂና አስደማሚ ክስተቶች መካከል ይሰለፋል ብል ማጋነን አይመስለኝም። በዓይን ካላዩት ግን የማስደነቁን ጥልቀት መረዳት የሚቻል አይመስለኝም።
ላሊበላን ስንጎበኝ በአእምሮዋችን የሚመላለሱ ብዙ ጥያቄዎች አሉ። የላሊበላ ቤተ ክርስቲያናት እንዴት ተሠሩ? መቼ ተሠሩ? በማን ተሠሩ? ለምንስ ተሠሩ? በዚህም ጽሑፍ ስለነዚህ ጉዳዮች ያሉን የጽሑፍ መረጃዎች ምን እንደሚሉ መርምሬ በአጭሩ ለማቅረብ ሞክሬያለሁ።
.
አንዳንድ ምስክሮች
.
ስለ ላሊበላ ብዙ ተብሏል፤ ተጽፏልም። በሀገራችን ደራሲዎች ቢያንስ ከ15ኛው ክፍለ ዘመን ጀምሮ የንጉሡ ላሊበላን ገድል፣ እንዲሁም ባለፉት ምዕተ ዓመታት ስለ ንጉሡ አዳዲስ አፈ ታሪኮች እና ጥናቶች እንደገና ተከልሰው ቀርበዋል። በውጭ ጸሐፊዎችም በተለይ ከ16ኛው ክፍለ ዘመን ጀምሮ እስካሁን የአጥኚዎችና የደራሲዎችን ቀልብ እንደሳበ ነው። በዛ ያሉ የውጭ ሃገር መጻሕፍትም በላሊበላ ዙርያ ለኅትመት በቅተዋል።
አጼ ላሊበላ የነገሠውና እነዚህን አስደናቂ ሕንጻዎችም የተሰሩት ከስምንት መቶ አመታት በፊት በ1200ዎቹ መጀመሪያ አካባቢ እንደሆነ ይነገራል። የላሊበላ ገድል እንደሚገልጸው ንጉሡ ሁለተኛዋን እየሩሳሌም በላስታ ለማስገንባት እንዳለመና ቤተክርስቲያኖቹም ማሰራት እንደጀመረ ነው።
ስለ ሕንጻዎቹ ታሪክ የሚያወጋው የመጀመሪያው ጽሑፍ መረጃ በ15ኛው ክፍለ ዘመን አካባቢ በተጻፈው “ገድለ ላሊበላ” ነው። ይህም ገድል ከአፄ ላሊበላ ሞት ሁለት መቶ አመታት በኋላ እንደተጻፈ ሲገመት የገድሉም ጸሐፊ የላሊበላን ቤተክርስቲያናት ሲያደንቅ እንዲህ ይላል፣
“ወዳጆቼ ሆይ! ተመልከቱ እንጂ። ይህ ሰው በእጆቹ የተገለጹለት እነዚህ ግንቦች በየትም በሌሎች ሀገሮች አልተሰሩም። ስለ እነዚህ አብያተ ክርስቲያናት አሠራር በምን ቃል ልንነገራችሁ እንችላለን? የቅጽራቸውንም ሥራ እንኳ መናገር አንችልም። የውስጡንስ ተዉት ታይቶ አይጠገብም፣ አድንቆና አወድሶም ለመጨረስ አይቻልም። በላሊበላ እጅ የተሠራ ይህ ድንቅ ሥራ በሥጋዊ ሰው የሚቻል አይደለም። በሰማይን ከዋክብት መቁጠርን የቻለ፣ በላሊበላ እጅ የተሰራውን መናገር ይችላል። እናም ለማየት የሚፈልግ ካለ ይመልከት። በላሊበላ እጅ የተሠሩትን የአብያተ ክርስቲያኖቹን ሕንጻዎች ይምጣና በዓይኖቹ ይመልከት!”
(ርእዩኬ ኦ ፍቁራንየ ዘከመዝ ብእሴ ዘበእዴሁ ተከሥታ እሎን ህንጻ ማኀፈድ ዘኢተገብረ ዘከማሆን በኀበ ካልኣን በሓውርት። በአይ ልሳን ንክል ነጊረ ግብረቶን ለእሎን አብያተ ክርስቲያናት። ወግብረተ ቅጽሮንሂ ኢንክል ነጊረ ኅድጉሰ ዘእንተ ውስጦን ዘርእየሂ ኢይጽግብ በነጽሮ ወበአንክሮኒ ኢይክል ፈጽሞ። እስመ መንክር ተገብረ በላዕለ እደ ላሊበላ ዘኢይትከሀሎ ለሥጋዊ ከመ ይኈልቆሙ ለከዋክብተ ሰማይ ይኆልቆሙ ለመንክራትኒ ዘተገብራ በእደ ላሊበላ። ወለእመሰ ቦ ዘይፈቅድ ከመ ይርአይ ግብረ ሕንጻሆን ለአብያተ ክርስቲያናት ዘተገበረ በእደ ላሊበላ። ይምጻእ ወይርእይ በአዕይንቲሁ።)
ከአንድ መቶ አመታት ያህል በኋላም በ1520ዎቹ ፍራሲስኮ አልቫሬዝ የተሰኘ ካህን ከፖርቱጋል መልእክት ለማድረስ መጥቶ ለስድስት አመታት ኢትዮጵያ ውስጥ ተቀምጦ ነበር። በዚህም ወቅት የላሊበላን ውቅር ቤተክርስቲያናት ለመጎብኘት እድል አግኝቶ እያንዳንዱን ሕንጻ ከገለጸ በኋላ በመደነቅ እንዲህ ብሏል፣
“ስለነዚህ ሕንጻዎች ከዚህ በላይ መጻፍ አልችልም። ምክንያቱም ከዚህ በላይ ብጽፍ የሚያምኑኝ አይመስለኝም። እስካሁን የጻፍኩትንም እውነት አይደለም ይሉኛል ብዬ እፈራለሁ። እኔ ግን በኀያሉ እግዚአብሔር እምላለሁ የጻፍኩት ሁሉ እውነት ነው! እውነታው እንዲያውም ከዚህም ከጻፍኩት እጅግ የበለጠ ነው። ውሸታም እንዳይሉኝ ግን ትቼዋለሁ።”
ይህንንም አድናቆቱን በ1532 ዓ.ም በመጽሐፍ መልክ አሳትሞት የውጪው ዓለም ላሊበላን እንዲያውቅ አድርጓል። ስለ ላሊበላ ሕንጻዎች በጽሑፍ ለመጀመሪያ ጊዜ ለመግለጽ የሞከረው የውጭ ሐገር ተጓዥ አልቫሬዝ ነበር። የአልቫሬዝ ገለጻ ምናልባትም ላሊበላ ከኢማም አሕመድ ኢብን ኢብራሂም (ግራኝ አሕመድ) ዘመን በፊት ምን ይመስል እንደነበር በመጠኑ ይገልጽልናል።
አልቫሬዝ ላሊበላን ከጎበኘ ከ10 አመታት በኋላ ኢማም አሕመድ በላሊበላ አካባቢ ሰፍሮ እንደነበረ ይነገራል። ኢማም አሕመድ ንዋየ ቅድሳቱንና ንብረቶቹን ከመውሰድ ውጭ እንደሌሎቹ ቤተክርስቲያናት ላሊበላን ለማቃጠል እና ለማውደም እንዳልሞከረ አንዳንድ ምንጮች ይጠቁማሉ። በቤተ ክርስቲያናቱ አሰራር ኢማም አሕመድም ተደምሞ የነበረ ይመስላል።
በድጋሚ በ18ኛው ክፍለ ዘመን ከመጡ ጎብኚዎች ጀምሮም ብዙዎች ለላሊበላ አድናቆታቸውን በተለያየ ጊዜ ጽፈዋል። ነገር ግን በአፄ ላሊበላ ዘመን የነበሩ ምስክሮች የጻፉት ታሪክም ሆነ ስለ አሰራሩ የሚነግሩን መረጃዎች እጅግ ጥቂት ናቸው። በመሆኑም የተለያዩ አጥኚዎች ምሁራዊ መላምታቸውን በየጊዜው ሲሰጡን ከርመዋል።
.የላሊበላ ቤተክርስቲያናት እንዴት ተሰሩ?
.በሀገራችንም ሆነ በሌላው ዓለም ክፍል ከተሰሩት ውቅር ሕንጻዎች አንዳንዶቹ ከዚህ በፊት በተፈጥሮ ከተበጁ ዋሻዎች ላይ የተመሰረቱ ናቸው። ከዋሻውም በመነሳት የተለመደውን የሕንጻ አሰራር አስመስሎ ድንጋዩን በመፈልፈል የሚሰሩ ናቸው። አንዳንዶቹ ግን አንድ ሙሉ ትልቅ ቋጥኝ ድንጋይን በመፈልፈል ከመሬት በታች ወይም ከተራራ በጎን በኩል ተፈልፍለው ይሰራሉ።
የላሊበላ ቤተክርስቲያናት ከመሬት በታች ወይም ጎን ተፈልፍለው ከሚሰሩት አይነቶች መካከል የሚመደቡ ናቸው። ይህም የሚሰራው እንደተለመደው የሕንጻ አሰራር ከመሰረቱ ተጀምሮ ወደላይ የሚቆለል ሳይሆን ከጣራው ተነስቶ ወደ ታች የሚፈለፈል ነው። ይህም አይነት አሰራር ከሕንጻ ስራ ይልቅ ቅርጻ ቅርጽ ከመቅረጽ ጋር ይነጻጸራል። የቅርጻቅርጽ አሰራርን ዝነኛው የመሀከለኛው ዘመን ቀራጭ ሚኻኤል አንጀሎ ሲገልጸው “እያንዳንዱ ድፍን ድንጋይ ውስጥ ቅርጽ አለ … የቀራጩም ስራ ይህንን ቅርጽ ከታፈነበት ድንጋይ ነጻ ማውጣት ነው” በማለት ነበር።
የ15ኛው ክፍለ ዘመን የገድለ ላሊበላ ደራሲም በተመሳሳይ መልኩ የላሊበላ ቤተ ክርስቲያናትን ቅርጽ አሰራር ሲገልጽ እንዲህ ይላል፣
“በላሊበላ እጅ እኒህ አብያተ ክርስቲያናት ከምድር ልብ ወጥተው የሚሠሩበት ጊዜ ደረሰ … ምድርን ከፈጠረ ጀምሮ ተሠውሮ የነበረውን ሕንጻ እንዲገልጥ እግዚአብሔር ወዷልና።”
ወደ ቤተክርስቲያናቱ አሰራር ስንሄድ፣ የላሊበላ ገድል በድጋሚ እንዲህ ይላል፣
“ገብረ መስቀልም (ላሊበላ) ልዩ ልዩ የሆኑ የብረት መሣሪያዎችን አሠራ። ለመጥረብም የተሠራ አለ። ለመፈንቀልም የተበጀ ብረት አለ። ለመፈልፈልም የተሠራ አለ። እነዚህን ቋጥኝ ድንጊያ የመቅደስ ሕንጻ የሚፈጸምባቸውን አሠራ። ገብረ መስቀልም ከዚያን ጊዜ ወዲህ ምድራዊ ሐሳብን፣ ሚስቱንም ደስ ለማሰኘት ፈቃድ ቢሆንም አላሰበም። ሁሉንም በሙሉ መንፈስ ስለ እነዚህ አብያተ ክርስቲያናት አሰበ እንጂ።”
የላሊበላ ገድል እንደሚያሳየው ሕንፃዎቹ በተለያዩ የእጅ መሳሪያዎች (የብረት መጥረቢያ፣ መፈንቀያ፣ መፈልፈያ) እንደተሰሩ ይገልጻል። አጼ ላሊበላም እራሱ ሥራውን ይከታተል እንደነበረ ይናገራል።
በሀገራችን የድንጋይ ፍልፍል ሕንጻዎች ታሪክ ላሊበላ የመጀመሪያው አይደለም። በተለይም በትግራይ አካባቢ ከላሊበላ በፊት የተሠሩ በርካታ ውቅር ቤተክርስቲያኖች ይገኛሉ። ታዲያ ላሊበላን ከሌሎቹ የሚለየው ምንድን ነው? የላሊበላ ውቅር ቤተክርስቲያናት በተለይ የሚታወቁት በአንድ አካባቢ እና ተቀራራቢ ጊዜ ከአስር የሚበልጡ ፍልፍል ሕንጻዎች በመሠራታቸው ነው። እንዲሁም ደግሞ ከሌሎቹ በተለየ ጥበብ የፈሰሰባቸው ስለሆነ ነው … የአሰራሩ ጥራት፣ የሕንጻዎቹ ግዝፈት፣ እንዲሁም የጌጥ አወጣጣቸው ብስለት ነው። ከቀራጮቹ ችሎታም በተጨማሪ ይህንን ማድረግ የቻሉት የላስታ አካባቢ ድንጋይ ለሥራው ተባብሯቸው ይመስላል።
ሁለቱን የድንጋዮቹን አይነት አጥንቶ የነበረው የሥነ ቅርስ ተማራማሪው David Phillipson እንዲህ ይላል፦
“በላስታ አካባቢ የተሰሩት ውቅር ቤተክርስትያናት በትግራይ ከተሰሩት ጓደኞቻቸው እጅግ ይለያሉ። በትግራይ የሚሰሩት hard sandstone ከተባለ በአካባቢው የሚገኝ ድንጋይ ሲሆን በላስታ የሚገኘው ድንጋይ ደግሞ ለስለስ የሚል volcanic tuff ነው። በትግራይ የሚገኘው ድንጋይ ለመቅረጽ ትንሽ ጠንከር ያለ ስለሆነ ብዙ ጌጦችን ለማውጣት እንዲሁም መስኮቶችን በትክክል ለማውጣት ስለማይመች፣ መስኮቶቹን በእንጨት ለመስራት ይገደዳሉ። በላስታ የሚገኘው የድንጋይ አይነት ግን ለስላሳና ለመቅረጽ የሚመች በመሆኑ ለተለያዩ ጌጦችና ቅርጾች የተመቸ ነበር። በአንጻሩ በትግራይ ያሉት ውቅር ቤተክርስቲያናት በድንጋያቸው ጥንካሬ የተነሳ ቅርጻቸውን በሚገባ ጠብቀው ለመቆየት ሲችሉ፣ በላስታ የሚገኙት ግን በውጭው አየር ዝናብና ንፋስ ለመበላሸት የተጋለጡ ናቸው።”
.የላሊበላ ቤተክርስቲያናት ለምን ከአንድ ድንጋይ ተወቅረው ተሠሩ?
.አንድ ሕንጻን ከድንጋይ ፈልፍሎ ማውጣት እጅግ ከባድ ስራ እንደሆነ ግልጽ ነው። እንኳንስ አስር ትላልቅ ቤተክርስቲያናት ይቅርና አንድን ሙቀጫ ከድንጋይ ፈልፍሎ ማውጣት ምን ያህል እንደሚከብድ የሞከረው ያውቀዋል። ታዲያ አባቶቻችን ይህንን እልህ አስጨራሽ ሥራ ለመስራት ምን አነሳሳቸው ብለን መጠየቃችን አይቀርም። ስለምን ከመሬት በታች? ስለምን ከአንድ ድንጋይ? ሕንጻ በድንጋይ አነባብሮ መገንባት አይቀልም ነበር?
አንድም ሕንጻዎቹን ዘላለማዊ ለማድረግ መፈለግ ይመስለኛል። ይህም በመጠኑ የተሳካ ይመስላል። ከብዙ መቶ አመታት በኋላ እኛም የእጅ ስራቸውን ለማድነቅ እነሱም የኛን ዘመን ሰው ለማስደመም በቅተዋል።
በሌላ በኩል ደግሞ አስደናቂ ነገር በመስራት ለአምላካቸው ክብር፣ ታላቅነትን ለማሳየት ሊሆን ይችላል። ሰዎች እምነታቸውን ለአምላካቸው ለማሳየት የማይቻለውን አድርገው፣ የማይሞከረውን ሞክረው ይሰራሉ። ይህም አንድም ለቀጣዩ አለም ክብርን ለመሰብሰብ አንድም ደግሞ ለራሳቸው ውስጣዊ ደስታ እና ለአምላካቸው ክብር የሚያደርጉት ነው። ላሊበላና የጊዜው የሕንጻ ጥበበኞች እምነታቸው ጠንካራ መንፈሳቸው ገራራ እንደሆነ ከስራቸው ለማየት እንችላለን።
አንድም ደግሞ ከመሬት በታች ቤተክርስቲያኖችን መስራት ከጠላት እይታ ለመሸሸግ ሊሆን ይችላል። ከመሬት በላይ ከተሰራ ማንኛውም ህንጻ ይልቅ ከመሬት በታች የሆነውን ጦረኛ ቢመጣ በቀላሉ እንደማያገኘው አስበው ይሆን? በጊዜው ጦርነቶች የተፋፋሙበት ዘመን እንደመሆኑ፣ ቤተክርስቲያናቱን ከእይታ ውጪ የማድረግን አስፈላጊነት አስበው እንደሆነ እገምታለሁ።
.የላሊበላ ቤተክርስቲያናት በማን ተሰሩ?
.እስከዛሬ የላሊበላን ውቅር ቤተክርስቲያናት ማን እንደሰራቸው በመገመት በተለያዩ ጊዜያት ብዙ መላምቶች ተሰጥተዋል። እስቲ ያለንን የጽሑፍ መረጃ ከኋላ ወደፊት እንይ።
“ገድለ ላሊበላ” በንጉሥ ላሊበላ አዛዥነት በሀገሬው ሰዎች እና በአማልክት እገዛ እንደተሰራ ይነግረናል፤
“ሕዝቡን ሁሉ ወደ እርሱ እንዲሰበሰቡ አዘዛቸው። በተሰበሰቡም ጊዜ በአብያተ ክርስቲያናቱ ሕንጻ ሥራ የምትረዱኝ ሁላችሁም የምትቀበሉትን ደሞዛችሁን ተናገሩ አላቸው፣ እግዚአብሔር እንድሠራ አዞኛልና። እናንተም በአንደበታችሁ ደመወዛችሁን እንዴት እንደምትቀበሉ ተናገሩ። በጠራቢነትም ሥራ የሚረዳ፣ ጥራቢውንም በማውጣት የሚረዳ ሁላችሁም በአንደበታችሁ ተናገሩ። እንደ አላችሁኝ እሰጣችኋለሁና። ያለ ፈቃዳችን አስገደደን እንዳትሉኝ። በአጉረመረማችሁ ጊዜ ድካማችሁ ብላሽ እንዳይሆን።
“ሁላቸውም ልባቸው እንዳሳሰባቸው ነገሩት። እሱም ስጦታቸውን ሳያጓድል እንዳሉት ሰጣቸው። የአብያተ ክርስቲያናቱን ሕንጻ ሥራ ከጀመረ ጊዜ ጀምሮ እስከ ፈጸመ ድረስ ለሚፈለፍልም ሆነ ለሚጠርብ የቤተ ክርስቲያኑን ጥራቢ ለሚያወጣም ሆነ ደሞዛቸውን በጊዜው ይሠጣቸው ነበር።”
.
በ16ኛው ክፍለ ዘመን ጊዜ ወደ ላሊበላ ተጉዞ ስለ ቤተክርስቲያኖቹ ጽፎ የነበረው አልቫሬዝ እንዲህ ይላል፤
“የእነዚህ ቤተክርስቲያኖች ሥራ ሃያ አራት አመታት ፈጅቷል ይህም ተጽፎ ይገኛል ብለው ነግረውኛል እናም የተሰራው በግብጾች እንደሆነም። ግብጾች ማለታቸውም ነጮች ማለታቸው ነው። ኢትዮጵያዊ ወሬ ነጋሪዎቼ ራሳቸው ይህንን አስደናቂ የጥበብ ስራ በዚህ ጥራት መስራት እንደማይችሉ ጠንቅቀው ያውቁታል።”
ምናልባትም አልቫሬዝ አንድ አፍሪካዊ ሕዝብ ይህንን መስራት ችሏል ብሎ ማመን የፈለገ አይመስልም። እንኳንና እሱ፣ የሀገራችንም ሰዎች በጊዜው ማመን ስላቃታቸው የጥበቡን ባለቤትነት ለግብጾች ያስታቀፏቸው ይመስላል።
በ19ኛው ክፍለ ዘመን የመጡት ተጓዦች (Gehrard Rohlfs፣ Raffray እና Simon) ሥራው ሙሉ ለሙሉ በውጭ ሀገር ሰዎች እንደተሰራ ማመናቸውን ጽፈዋል። የሀገሬው ሰው በምንም መንገድ ይህንን አይነት ሥራ መሥራት የሚችል ጥበብ እንዳላካበተ አምነው ተቀብለዋል።
አልቫሬዝ ‘ሀያ አራት አመታት ፈጅቷል ይህም ተጽፎ ይገኛል’ ብሎ የገለጸልን ጽሑፍ እስካሁን አልተገኘም። ምናልባትም በዘመን ሂደት ከጠፉት ብራናዎች መካከል አንዱ ሊሆን ይችላል።
ይሁን እንጂ ከአልቫሬዝ ጽሑፍ 400 አመታት በኋላ በ1951 ዓ. ም ተጽፎ የታተመው “ዜና ላል ይበላል” የተባለው መጽሐፍ የተለያዩ የጽሑፍ መረጃዎችና አፈ ታሪኮችን ሲጠቅስ ፍንጭ ይሰጣል። ደራሲው ደጃዝማች ብርሃነመስቀል ደስታ የተጠቀሙት የጽሑፍ መረጃዎች ግን እስካሁን ስላልተገኙ ስለ መረጃው እውነትነት ማረጋገጫ አላገኘንም። መጽሐፉ የላሊበላ ሕንጻዎች በማን እንደተሰሩ ሲገልጽ እንዲህ ይላል፣
“[ላልይበላ] በነገሠ በ10 አመቱ መራ ከተባለው አጠገብ የነበረውን ቤተ መንግሥት ወደ ሌላ ለማዛወር አስቦ ቀይት ከተባለችው ባላባት ከሚዳቋ ገደል በላይ ከመካልት በመለስ ከጉሮ በታች ከገጠርጌ አፋፍ በላይ ያለውን ቦታ በአርባ ጊደር ገዝቶ ቤተ መንግሥቱን መካነ ልዕልት ብሎ እሰየመው ቦታ ላይ ሠራና በዚያው አቅራቢያ ታላላቅ ቋጥኝ ደንጊያዎች መኖራቸውን ስላረጋገጠ በግዛቱ የሚገኙትን ዜጋዎቹን አዞ ሕንጻ ቤት ክርስቲያኖቹን ማነጽ ጀመረ።
የሥራው መሪ ምንም ራሱ ቢሆን በዘመኑ የነበሩ ዜጎቹ ሁሉ ጥበብ ተገልጾላቸው በፈቃደ እግዚአብሔር እየተረዱ ሥራውን እያፋጠኑ ይሠሩ ነበር። እርሱም የሥራ መሪነቱ ብቻ ሳይሆን እንደ ሕዝቡ ሁሉ በጉልበቱ ይሰራ ስለነበር … ጥንታዊው ጽሑፍ ሥራው 23 አመት እንደፈጀበት ሲናገር የቦታውም ስም ለተወለደበት ስፍራ መታሰቢያ ይሆን ዘንድ ሮሐ አለው ይላል።”
ይህም ጽሑፍ ሥራው ስለፈጀው ጊዜ አልቫሬዝ ከጻፈው ጋር ተቀራራቢ የጊዜ መስፈሪያ ተጠቅሟል። ስለ መሬቱ ስሪትም ሌላ ቦታ ያልተገኙ መረጃዎችን አካቷል። ነገር ግን ደጃዝማች ብርሃነመስቀል ይህንን መረጃ ከየት እንዳገኙት የሚገልጽ ነገር የለም። “ጥንታዊው ጽሑፍ” ብለው የጠቀሱትም በየት እንዳለ እስካሁን አይታወቅም።
በሌላ በኩል በ1960ዎቹ አባ ገብረመስቀል ተስፋዬ የተሰኙ የላስታ ገነተ ማሪያም ቤተ ክርስቲያን አለቃ ከዋሻ አግኝቼ ተርጉሜዋለሁ ብለው ‘ዜና ላሊበላ’ የተባለ ጽሑፍ ለቀዳማዊ ኀይለሥላሴ ዩኒቨርሲቲ አቅርበው ነበር። ኦሪጅናሌው ግዕዝ ጽሑፍ እስካሁን ባለመገኘቱ ትክክለኛ መረጃነቱን ማረጋገጥ ባይቻልም አባ ገብረመስቀል ያቀረቡት የአማርኛ ዜና መዋዕል እንዲህ ይላል፤
“ከመንግስቱ ሕዝብ መካከል የሕንጻ ሥራ የሚችሉትን ጠበብት መረጠ አንድ መቶ ጠበብት አገኘ። ሕንጻውንም ለማነጽ መሳሪያ፣ የአፈሩ መዛቂያ አካፋ፣ መጥረቢያ፣ መዶሻ፣ መቆርቆሪያ፣ የሕንጻው ማለስለሻ ምሳር መሮ ተርዳ፣ መሰላል ሠረገላ ከብረታ ብረት አሰራ አዘጋጀ። የአስሩን ቤተመቅደስ ሥራ ወርዱን ቁመቱን ጐኑን ወለሉን ለክቶ ሥራውን ጀመረ። በመጀመሪያ ቅጽሩን ለየ ከዚህ ቀጥሎ መስኮቱን ደጃፉን ለየ …”
እስከ 1950ዎቹ ድረስ በውጭው አለም እንዲሁም በአንዳንድ ኢትዮጵያውያን የላሊበላ ሕንጻዎች በውጭ ሃገር ሰዎች የመሰራቱ ታሪክ ለረጅም ጊዜ ታምኖ ቆይቶ ነበር። ነገር ግን ሀገር ውስጥ የተገኙት ጽሑፎች በሀገሬው እንደተሰሩ ደጋግመው ይናገራሉ። የውጭ ሀገር አጥኚዎችም በ1960ዎቹ ከብዙ ጥናት በኋላ በሀገር በቀል ጥበበኞች ሊሰሩ እንደሚችሉ ተናግረዋል።
ይህም ከላሊበላ በፊት የተሰሩ እንደሆነ የሚታመኑ ከአንድ ድንጋይ የተፈለፈሉ ውቅር ቤተክርስቲያኖች በላስታ አካባቢ እንዲሁም በሌሎች የሰሜን ኢትዮጵያ ክፍሎች (ለምሳሌ ገርአልታ) በመገኘታቸው ነው። ይህ የውቅር ሕንጻ ጥበብ ለብዙ መቶ አመታት ከላሊበላ በፊት ሲሰራበት የኖረ በመሆኑ፣ ጥበቡ ከየትም ሳይሆን አገር በቀል ለመሆኑ ምስክርነታቸውን ሰጥተዋል።
የላሊበላ ሕንጻዎችን በቅርበት ስናያቸው ብዙ የሥነሕንጻ ባህሪዮቹ ከአክሱም ጀምሮ ሲጠቀሙበት እንደነበረ፣ እያንዳንዱ የህንጻውን ክፍሎች፣ ከጌጥ አወጣጥና የክፍሎች አወቃቀርን ጨምሮ ለረጅም ጊዜ በኢትዮጵያ ውስጥ ሲሰራባቸው የኖረ ጥበብ እንደሆነ እናያለን። ቀድሞ ከነበሩት የሕንጻ ስራ ጥበቦች በተጨማሪ አንዳንድ አዳዲስ ጥበቦች በላሊበላ ስለሚታዩ ምናልባትም አንዳንድ የውጭ ሃገር ሰዎች በስራው ተሳታፊ ሆነው ሊሆኑ እንደሚችሉ መላምቱን ክፍት እተወዋለሁ።
ላሊበላ በአለማችን ከአንድ ድንጋይ ተፈልፍለው ከተሰሩት ህንጻዎች የመጀመሪያውም የመጨረሻውም አይደለም። በግብጽ ምድር ከላሊበላ ሕንጻዎች ሶስት ሺህ አመታት በፊት ንግሥት ሐትሸፕሱት ታላቅ ተራራ አስፈልፍላ ቤተ መቃበሯን አሰርታ ነበር። ከሷም በኋላ ብዙ ኀያላን ለራሳቸውም ሆነ ለሚያምኑበት ታላቅ አምላክ ተራራ ገምሰው ቋጥኝ ደርምሰው ሕንጻዎችን አሰርተዋል።
ለምሳሌ በህንድ አገር የሚገኘውን ከአለማችን ትልቁን ውቅር የቡድሂስት ቤተ መቅደስ (Khailasa Temple) እንዲሁም በሀገረ ጆርዳን የሚገኘውን ካዝነህ ቤተ መቅደስን (Al–Khazneh Temple) መጥቀስ ይቻላል።
.
በኢትዮጵያም ከአክሱም ጊዜ ጀምሮ ህንጻዎችን ከአንድ ድንጋይ ፈልፍሎ መስራት የተለመደ ጥበብ ነበር። ላሊበላ ግን አስደናቂ የጥበብ እመርታ አሳይቶናል። በውቅር ሕንጻ ሥራ ጥበብ ብዙ እርምጃዎች ወደፊት መራመድ እንደሚቻል ያሳየበት ምርጥ የጥበብ ሥራ ነው።
የቶሮንቶ ዩኒቨርሲቲ በቅርቡ ጥናት እንዳደረገው፣ በኢትዮጵያ የውቅር ቤተክርስቲያናት ሥራ አሁንም አልቆመም። ባለፉት አስርት አመታት ሰዎች እንደ አቅማቸው አሁንም መሮ እና ዶማ ይዘው ተራራ እየፈለፈሉ ቤተክርስቲያኖች በመስራት የእምነታቸውን ጥንካሬ ለማሳየት ይጥራሉ። እነዚህ አዳዲስ ቤተ ክርስቲያናትም በቅርቡ እየተገኙ እንደሆነ ዩኒቨርሲቲው አሳውቋል።
.
ለበለጠ መረጃ
.ደጃዝማች ብርሃነ መስቀል ደስታ። “ዜና ላል ይበላል”። 1962 ዓ.ም።
ተከለ ጻድቅ መኩሪያ። “የኢትዮጵያ ታሪክ ኑብያ አክሱም ዛጔ”። 1965 ዓ.ም።
“ገድለ ላሊበላ” [ግዕዝና አማርኛ]። የተለያዩ እትሞች።
Francisco Alvarez. (1540). Narrative of a Portuguese Mission to Ethiopia.
Marilyn Heldman & Stuart Munro-Hay. (1993). African Zion: Sacred Art of Ethiopia.
David Phillipson. (2009). Ancient Churches of Ethiopia.
Sergew Hable Selassie. (1972). Ancient and Medieval Ethiopian History.
Taddesse Tamrat. (1972). Church and State in Ethiopia.
Blogger Comment
Facebook Comment